Bijzondere momenten met zintuigenverhalen

Wat is gedeelde aandacht? 

Gedeelde aandacht, ook wel ‘joint attention’ genoemd, betekent dat je allebei aandacht hebt voor hetzelfde, maar óók voor elkaar. Je bent je er dus van bewust dat de ander ook met hetzelfde bezig is als waar jij mee bezig bent. Op basis van de literatuur en praktijkexperts is voor deze specifieke doelgroep de volgende definitie van ‘gedeelde aandacht’ opgesteld:  

Gedeelde aandacht = beide personen hebben (deels of afwisselend) aandacht voor elkaar én voor hetzelfde object, onderwerp of dezelfde ervaring op hetzelfde moment [i].

Wat we in deze definitie dus benadrukken, anders dan bij de gangbare definities, is dat de aandacht niet continu of volgehouden hoeft te zijn. Dat betekent dat iemand ook afwisselend aandacht kan hebben voor de voorlezer en het voorwerp, de ervaring of het onderwerp.  

Herkennen van gedeelde aandacht 

Om tot gedeelde aandacht te komen is het eerst nodig dat iemand zich bewust is dat er nog een andere persoon is. Maar hoe weet je of iemand zich daar bewust van is? Dat ziet er anders uit als iemand bijvoorbeeld naast een verstandelijke beperking ook een visuele en/of auditieve beperking heeft. Bij het herkennen van gedeelde aandacht is het daarom eerst belangrijk of je signalen ziet die erop wijzen dat iemand zich bewust is van de ander, bijvoorbeeld door toewenden of afstand nemen, of door te reageren op het gedrag van de ander.

In het onderzoeksproject ‘Share a story’ onderzochten we hoe aandacht en plezier tijdens zintuigenverhalen gestimuleerd kunnen worden

Bij gedeelde aandacht is het vervolgens van belang dat je sámen aandacht hebt voor iets. Dat kan je herkennen doordat iemand bijvoorbeeld naar iets wijst, of iets wil geven, of je iets laat voelen, ruiken of zien. Of reageert op wat jij doet, wat jij laat zien of waar jij aandacht voor hebt. Dat zijn hele kleine signalen die je in de praktijk snel mist en die vertraagd kunnen optreden. Het kan daarom helpend zijn om video-analyse te doen van de voorleessessie om momenten van gedeelde aandacht te (leren) herkennen. 

Wat is gedeeld plezier? 

Gedeeld plezier betekent dat je allebei lol hebt en dat je dat ook met elkaar deelt. En het is juist nog leuker omdát je het met een ander deelt. Positieve emoties zijn belangrijk omdat je daardoor extra gemotiveerd bent, bijvoorbeeld om dat spelletje nog een keer te doen of dat boek nog eens voor te (laten) lezen. Plezier bij communicatie-activiteiten helpt dus in het stimuleren van communicatie. In het onderzoek naar gedeeld plezier bij zintuigenverhalen is de volgende definitie opgesteld: 

Gedeeld plezier = beide personen hebben plezier bij dezelfde situatie, zijn (deels/afwisselend) bezig met de ander, hebben aandacht voor elkaar en zijn gericht op het samen delen/contact maken [ii].

Herkennen van gedeeld plezier 

Natuurlijk is een lach een van de meest herkenbare uitingsvormen van plezier. Maar een lach kan ook een teken van spanning zijn. En iemand kan heel veel plezier hebben, maar niet lachen. Of laat alleen kleine snelle glimlachjes zien. Daarom is het nodig om klein te kijken naar iemands mimiek bij het herkennen van gedeeld plezier. En dan is het nog de vraag of het plezier ook gedeeld is. Laat de ander merken dat hij sámen lol wil hebben? Is de persoon met beperkingen gericht op de communicatiepartner? Hoe zie je dat? En: ziet hij de communicatiepartner als iemand die het plezier kan veroorzaken (functioneel) of als iemand om het plezier samen mee te beleven? Dat laatste maakt een groot verschil en zullen we nu verder toelichten. 

Functioneel of contactgericht? 

Bij mensen met meervoudige beperkingen (waaronder beperkingen in de communicatie) ontstaat in het contact met de omgeving vaak een functioneel communicatiepatroon dat gericht is op opdrachten: 'Wat wil je eten, drinken, pakken?'. Dit is namelijk duidelijk en je ziet gelijk of je elkaar begrepen hebt. Deze functionele communicatie heet ook wel ‘imperatieve’ communicatie. Maar in de sociaal-emotionele ontwikkeling is het belangrijk dat je ook leert om te communiceren over ervaringen en gevoelens: 'wat voel jij, wat vind jij, ervaar jij dat ook?'. Dit heet ‘declaratieve’ communicatie. Dit kan meer miscommunicatie geven omdat het soms minder concreet zichtbaar is wat de ander bedoelt.

Door samen iets te ruiken, proeven, voelen of doen, ontstaan er tijdens het voorlezen momenten die je samen kan delen en waarover je kunt communiceren

Gedeelde aandacht kan de kans op miscommunicatie kleiner maken. Je onderzoekt immers eerst wat jullie gezamenlijke onderwerp is en daarover maak je contact. En in die gedeelde aandacht of het gedeelde plezier wil je dus bij voorkeur dat iemand gericht is op het contact, op samen uitwisselen en delen (declaratief) of dat gaat leren.

Een verhaal als communicatievorm is normaal gesproken gericht op contact maken, gebeurtenissen, ideeën en ervaringen delen, dus declaratief. Maar iemand die veel beperkingen in de communicatie heeft, kan dit soms nog niet begrijpen. Hij of zij kan het voorleesverhaal beschouwen als een opdracht die je moet afwerken, dus als imperatief, hoe leuk het verhaal ook is. Je ziet dan dat iemand snel de bladzijden wil omslaan, of je alleen imiteert en weinig zelf reageert. Door het toevoegen van zintuiglijke ervaringen kan je het ‘samen delen’ gaan inbouwen. Door samen iets te ruiken, proeven, voelen of doen, ontstaan er tijdens het voorlezen momenten die je samen kan delen en waarover je kan communiceren. Ook gedeelde aandacht en gedeeld contact kunnen nog gericht zijn op de opdrachten.

Bij het stimuleren van gedeelde aandacht en gedeeld plezier probeer je dus onder andere te bereiken dat het contact van functioneel (imperatief) naar contactgericht (declaratief) gaat.  

Strategieën om aandacht en plezier te ontwikkelen 

Tijdens het voorlezen van een zintuigenverhaal kan je verschillende manieren (strategieën) inzetten waarmee je gedeelde aandacht en/of gedeeld plezier stimuleert. En waarmee je een stap verder kunt komen, dus bijvoorbeeld van functionele communicatie naar declaratieve communicatie. Welke strategieën je inzet, is afhankelijk van een aantal factoren, zoals: welke vaardigheden de deelnemer al heeft, wat de voorkeurszintuigen zijn en wat bij de persoon aandacht of plezier uitlokt. Hiervoor bestaan verschillende strategieën. Bijvoorbeeld: 

• de zintuigen extra stimuleren, dus iemand wat laten zien, ruiken, voelen, bewegen
• wachten tot iemand een reactie laat zien (en dat kan soms best lang duren voor je gevoel)
• een hint (cue) geven voor de volgende bladzijde, voor de aanzet van een woord of gebaar
• spiegelen van gedrag, waardoor iemand zich meer bewust wordt van jou
• je eigen gedrag uitvergroten
• actie reactie-spelletjes toepassen
• rituelen opbouwen rondom bepaalde bladzijdes en voorwerpen
• naast de ondersteunde communicatie in het verhaal/voorlezen ook andere vormen van OC toevoegen, zoals een spraakknop met ‘bladzijde omslaan’ of ‘nog een keer’, of een communicatiekaart met het kernvocabulaire en daar omheen alle begrippen en handelingen die in het verhaal voorkomen
• iets verrassends doen, zoals een voorwerp op je hoofd zetten of verstoppen
• enz. 

Welke strategie passend is, hangt dus helemaal af van de persoon en van het verhaal. Er zijn heel veel strategieën mogelijk.  

Zintuigenverhalen en video-analyse 

In de praktijk zien we dat mensen die zintuigenverhalen willen inzetten, graag advies krijgen over hoe ze de verhalen kunnen voorlezen en wat ze bij het voorlezen nog extra kunnen doen om interactie op gang te brengen. Hiervoor is video-analyse een mooie manier. Je ziet dan kleine signalen die je anders ontgaan en je ziet wat het effect van jouw handelen is op de ander. Juist ook om gedeelde aandacht en gedeeld plezier te herkennen en te stimuleren is video-analyse helpend. Speciaal met dit doel is de 'Kijkwijzer - gedeelde aandacht en gedeeld plezier’ ontwikkeld.

De 'Kijkwijzer - gedeelde aandacht en gedeeld plezier’ 

Met de kijkwijzer kan de voorlezer samen met een communicatiespecialist video-analyse doen van de voorleessessies. De voorlezer kan zowel een ouder, verwant, vrijwilliger, als een professional uit zorg of onderwijs zijn. De communicatiespecialist (een communicatiedeskundige, logopedist, communicatiecoach of linguïst) moet geschoold zijn in een vorm van video-interactie begeleiding. 

De kijkwijzer is een observatie-instrument om te gebruiken bij het bekijken van videobeelden van het voorlezen van zintuigenverhalen. In de kijkwijzer zijn vijf stappen van gedeelde aandacht en vijf stappen van gedeeld plezier uitgewerkt.

De voorlezer zette meer strategieën in; er was meer gedeeld plezier, gedeelde aandacht, betrokkenheid of een combinatie hiervan zichtbaar

Je kan dus samen onderzoeken welke vorm van aandacht of plezier iemand het meest laat zien en op wat voor manier. Daarbij kan je aan de hand van de beelden zien welke strategieën daarbij helpend zijn. Dus met de kijkwijzer kan je aan de hand van video’s analyseren: 

• welke vorm van aandacht en plezier iemand laat zien
• wat een volgende stap qua aandacht of plezier kan zijn en
• welke interactie- of communicatiestrategieën je daarvoor kan inzetten?  

Wil je de kijkwijzer en bijbehorende handleiding bekijken, klik dan op de button hieronder voor het pdf-bestand. In de handleiding staan de stappen van aandacht en plezier toegelicht en vind je heel veel strategieën die uit de literatuur en van praktijkexperts komen. 

(Natuurlijk kan je de kijkwijzer ook in andere situaties gebruiken, maar hij is ontwikkeld en onderzocht voor de inzet rondom zintuigenverhalen.) 

Praktijkervaringen 

In een onderzoek naar zintuigenverhalen hebben we voorlezers gevraagd hoe zij de video-analyse (met behulp van de kijkwijzer) hebben ervaren. Hierbij enkele reacties: 

'Ik vond de videocoaching van de communicatiedeskundige erg waardevol en effectief. Hier leer je de meeste dingen van om voor de volgende keer anders te doen. Je ziet de deelnemer nog veel meer dan op dat moment zelf. Ik merkte dat je met kleine veranderingen of aanpassingen de deelnemer opnieuw prikkelt en/of meer zelf laat doen om nog meer samen het verhaal te ervaren.' 

'Ik vond het erg helpend om zo samen te kijken wat er gebeurde, en welke dingen ik de volgende keer kan toepassen. Het was goed om de stapjes zo klein te hebben omdat er veel gebeurt en in de ene situatie er een andere reactie (of geen) was. Ook kon je zien hoe het kind reageerde op je nieuwe handeling/reactie. Had het effect of niet.' 

Tot slot

Gedeelde aandacht en gedeeld plezier tijdens voorlezen is niet vanzelfsprekend bij mensen met meervoudige beperkingen. De methode zintuigenverhalen in combinatie met video-coaching komt uit onderzoek naar voren als een effectieve methode om aandacht en plezier te stimuleren.

Voorlezers geven aan dat ze de methode goed toepasbaar vinden in de praktijk en dat ze meer vertrouwen kregen in hun eigen voorleesvaardigheden

Met behulp van de kijkwijzer en de bijbehorende handleiding kan je dit zelf ook gaan inzetten. Voorlezers geven aan dat ze de methode goed toepasbaar vinden in de praktijk en dat ze met behulp van de video-coaching meer vertrouwen kregen in hun eigen voorleesvaardigheden.

We hopen dat we met dit artikel voldoende achtergrondinformatie en toelichting hebben gegeven op het gebruik van de kijkwijzer in de praktijk, zodat dit in veel situaties kan bijdragen aan meer momenten van gedeeld plezier en gedeelde aandacht.

Delen van dit artikel zijn overgenomen uit de ‘Kijkwijzer - gedeelde aandacht en gedeeld plezier’ inclusief de handleiding, toelichting en onderbouwing zoals die is opgenomen in de Toolkit Zintuigenverhalen Maken. Deze kijkwijzer is ontwikkeld door Rita Gerkema-Nijhof MSc., Prof. Dr. Saskia Damen, Dr. Nina Wolters-Leermakers, Prof. Dr. Alexander Minnaert en Prof. Dr. Marleen Janssen in samenwerking met medewerkers in de praktijk.  

Wil je meer weten over de methode Zintuigenverhalen? Kijk dan hier.

[i] Definitie gedeelde aandacht o.a. gebaseerd op Hostyn, Neerinckx & Maes, 2010; Janssen, Riksen-Walraven, Van Dijk, 2006; Wolthuis, Bol, Minnaert & Janssen, 2019; Bråten & Trevarthen, 2007; Tomasello, 1995.

[ii] Definitie gedeeld plezier o.a. gebaseerd op Martens, Janssen, Ruijssenaars, Huisman & Riksen-Walraven, 2014; Janssen, Riksen-Walraven, & Van Dijk, 2006; Petry & Maes, 2006.

[iii] Gefinancierd door ZonMw, projectnummer 637005114 - Share a story | ZonMw Projects ZonMw stimuleert en bekostigt namens de overheid onderzoek en innovatie in de zorg.