De Nederlandse Gebarentaal is in oktober 2020 eindelijk erkend als officiële taal, naast het Nederlands en Fries. De taal en de erkenning hebben grote betekenis voor de dovengemeenschap. Dat is nodig, want regelmatig wordt NGT nog gezien als een hulpmiddel voor mensen met beperkingen, zoals braille. Die vergelijking gaat niet op: braille is een hulpmiddel voor blinden en slechtzienden om Nederlands te kunnen lezen, terwijl de NGT een taal is met een eigen grammatica en woordenschat. Met de erkenning van NGT wordt het recht van gebarentalige mensen om hun eigen taal te mogen inzetten en gebruiken bij wet gewaarborgd. Maar wat is het voor taal en welke cultuur hangt er mee samen? Lisa denkt na over de gevolgen die de erkenning zal hebben voor de zorg en het onderwijs in Nederland.
Bron: NOS
Gebarentalen zijn een belangrijk onderdeel van de cultuur van dovengemeenschappen, die een rijke geschiedenis kent. In Nederland werd de eerste dovenvereniging al in 1884 opgericht (36). In eerste instantie ging het voornamelijk om ontmoetingen van doven in het verenigingsleven. Dit draaide om ontspanning. Later werd belangenbehartiging steeds belangrijker, waarbij gefocust werd op het verbeteren van de maatschappelijke positie van doven op het gebied van arbeid en huisvesting. Een belangrijke organisatie die zich richt op belangenbehartiging en die bezig is geweest met de erkenning van de NGT is Dovenschap. Ook FODOK en FOSS, de belangenorganisaties voor ouders van dove en slechthorende kinderen spelen een rol bij belangenbehartiging voor dove kinderen in Nederland. Internationaal zijn er organisaties die zich bezig houden met de belangen van dove mensen: in Europa is dat de European Union of the Deaf (EUD) en op globaal niveau is dat de World Federation of the Deaf (WFD). Voor jongeren is er de European Union of the Deaf Youth (EUDY) en de World Federation of Deaf Youth Section (WFDYS). Daarnaast is er het Nederlands Gebarencentrum, het officiële lexicografische centrum op het gebied van NGT. Dit centrum valt onder de verantwoordelijkheid van het ministerie van OCW en BZK. Zij spelen een belangrijke rol bij het voordragen van kandidaten voor het adviescollege voor het ministerie.
In Nederland zijn er media voor en over doven, zoals Woord & Gebaar (www.woordengebaar.nl) en Doofcentraal (www.doofcentraal.nl). Hierin worden verhalen gedeeld over hoe doven leven en evenementen vermeld die plaatsvinden. Daarnaast is er sprake van hogere cultuur, zoals poëzie in de NGT met Wim Emmerik, die daar een grote rol in speelde. Ook was er het Handtheater, die vanaf 1990 actief was op het gebied van cultuureducatie en podiumkunsten in de NGT. Het Handtheater is in 2015 helaas opgeheven, maar het archief met films uit is nog te vinden via http://www.handtheater.nl/. Maar er is ook sprake van dagelijkse cultuur, zoals hoe doven elkaar roepen, elkaar ontmoeten, waarden en normen en veel meer. De documentaire van de Hokjesman over de doven beschrijft deze cultuur op een inzichtelijke manier (VPRO, 2014).
NGT heeft in ons land lange tijd een minderwaardige status gehad en gelijkwaardigheid tot het Nederlands is nog niet het geval. Door de geschiedenis heen is de taal verboden geweest op dovenscholen en werd de orale methode, ofwel de gesproken of mondelinge methode, als de betere methode gezien (37). Nog steeds wordt NGT soms als inferieur gezien aan het gesproken Nederlands, ook door sommige doven en slechthorenden zelf (31; 37; 17).
In de afgelopen jaren is gesproken taal (gedeeltelijk) auditief toegankelijk geworden door cochleaire implantatie (1). Steeds meer kinderen krijgen al jong een cochleair implantaat, wat als risico heeft dat kinderen minder NGT aangeboden krijgen. Dit omdat ze steeds meer toegang tot gesproken taal hebben en daardoor een betere ontwikkeling in de gesproken taal doormaken. Doordat deze kinderen meer gaan praten, hebben mensen de neiging om minder NGT aan te bieden. Maar dat kinderen goed kunnen praten, betekent niet dat ze alles kunnen volgen in gesproken taal. Daarnaast is de beheersing van het Nederlands alleen niet voldoende om goed mee te kunnen doen (17). Om goed mee te kunnen doen aan de maatschappij zijn ook andere dingen belangrijk, waar NGT een rol in speelt. Zo is het belangrijk voor de identiteitsvorming van dove en slechthorende kinderen en jongeren om een taal aangeboden te krijgen die volledig toegankelijk is, omdat dit kan leiden tot zelfvertrouwen, een realistisch zelfbeeld en thuisgevoel in een gemeenschap die dezelfde taal deelt (16; 17).
De NGT is nu juridisch erkend, maar was eerder al maatschappelijk erkend. Sinds 2000 worden de ochtendjournaals getolkt door tolken NGT (45). En zo waren er dit jaar voor het eerst tolken Nederlandse Gebarentaal aanwezig bij persconferenties van premier Rutte en andere ministers. Desondanks was juridische erkenning van NGT nodig, want zo wordt het recht op gebruik van NGT geborgd en zijn gebarentaligen niet meer afhankelijk van willekeur: maatschappelijke tendensen, politieke ontwikkelingen en medische mogelijkheden (38). Een voorbeeld van dit juridisch verankerde recht is het mogen afleggen van de ambtseed in NGT, wat in 2018 voor het eerst gebeurde in Noord-Holland, waarvoor apart toestemming gevraagd moest worden. Normaal gesproken mogen provincie-ambtenaars de eed alleen in het Nederlands of in het Fries afleggen, maar nu de taal erkend is, kan men er zelf voor kiezen om de eed in NGT af te leggen (25). Maar juridische erkenning betekent bijvoorbeeld ook dat een notaris in NGT mag communiceren (9). Daarnaast houdt de wet in dat de overheid het gebruik van de NGT gaat bevorderen. En, heel belangrijk: dove kinderen hebben nu recht op onderwijs in NGT (10; 21).
NGT en de dovencultuur kennen een rijke geschiedenis (zie KADER: Gebarentaal en Dovencultuur). Dit geldt ook voor NGT in de zorg en het onderwijs. Door de jaren heen is het taalbeleid bij veel organisaties wisselend geweest. Zo zijn de meningen over de taal van lesmethodes door de tijd heen veel veranderd. In de jaren ‘90 stapten dovenscholen over op tweetalig onderwijs. Daarvoor is door Sprong Vooruit (daarover later meer), in opdracht van het ministerie de taalmethode aangepast naar NGT. Ook heeft Sprong Vooruit specifiek lesmateriaal voor culturele vorming en identiteit voor dove en slechthorende leerlingen (CIDS) ontwikkeld.
De grote vraag is nu wat de erkenning van de NGT dove mensen gaat brengen en wat de gevolgen zijn voor de zorg en onderwijs voor dove kinderen. Allereerst zal er vanuit het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijkrelaties een adviescommissie worden ingesteld, die als doel heeft “te adviseren over de uitvoering van het beleid als bedoeld in het artikel 3, alsmede over de behoeften en ontwikkelingen met betrekking tot de Nederlandse Gebarentaal in relatie tot deze wet” (21). Artikel 3 van de wet gaat over het bevorderen van het gebruik van de Nederlandse Gebarentaal. Leden van het adviesorgaan zullen worden voorgedragen door het Nederlands Gebarencentrum. De minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijkrelaties liet weten dat het adviesorgaan naar verwachting in januari 2022 wordt ingesteld (26).
Vanuit het ministerie, maar ook vanuit de organisaties voor zorg en onderwijs kan er gekeken worden naar wat de praktische gevolgen kunnen zijn van de erkenning NGT voor dove en slechthorende kinderen. Een voorbeeld: Dove mensen kunnen vanuit de zorgverzekeringswet (ZvW), met daaronder de Zintuiglijke Gehandicaptenzorg (ZG) zorg ontvangen. De ZvW ZG is derdelijnszorg. Dit houdt in dat iemand alleen ZG-zorg kan ontvangen als dat door een medisch specialist ZG-problematiek is vastgesteld (32). Deze ZG-zorg kan worden gegeven door zorginstellingen. Onder ZG-zorg valt diagnostiek, ‘interventies om mensen psychisch te leren omgaan met de handicap’ of ‘interventies die de beperking opheffen of compenseren’. Zo valt volgens het ministerie ook ‘activiteiten om alternatieve communicatievormen te leren, zoals leren van Nederlandse Gebarentaal’ onder de ZG-zorg (24). Hier wordt NGT vooralsnog genoemd als alternatieve communicatievorm, die onder de zorg valt. Dit impliceert dat NGT een hulpmiddel is en het leren van NGT een zorgvraag beantwoordt. In die vorm heeft NGT dus geen gelijkwaardige positie aan het Nederlands, maar wordt het als hulpmiddel beschouwd. Dit is strijdig met de wet, waarbij het leren van NGT (door kind en ouders) niet meer iets is wat op indicatie gaat, maar wat geëist kan worden door ouders en kinderen.
NGT wordt door de ZvW als hulpmiddel beschouwd. Dat is strijdig met de wet.
Een ander voorbeeld is: als gevolg van het huidige Passend Onderwijs-beleid volgen steeds meer dove en slechthorende kinderen les in het regulier onderwijs. Deze kinderen krijgen in principe geen les in NGT en over NGT aangeboden. Indien deze kinderen en hun ouders toch NGT willen leren, wordt dit nu vaak vanuit een zorgindicatie gefinancierd. De wet erkenning NGT zegt dat het leren van de Nederlandse Gebarentaal een recht is, waardoor het leren van NGT niet meer onder zorg zou moeten vallen. Een adviescollege gaat kijken hoe dit praktisch geregeld wordt en wie dan de gebarencursus(sen) vergoedt. Ideaal zou zijn als dit vanuit het onderwijs aan alle dove en slechthorende kinderen wordt aangeboden en dat ouders en familieleden daar dan ook NGT kunnen leren. Er zou gekeken kunnen worden hoe het in andere landen wordt geregeld en op die manier een situatie kan worden gecreëerd waarin ouders, familieleden en anderen uit de omgeving van dove en slechthorende kinderen gebarentaallessen kunnen krijgen. Het is belangrijk dat dit onderwijs toegankelijk is voor iedereen.
Een ander voorbeeld is het tweetalig onderwijs. Dit bestaat al sinds 1990, maar is niet vergelijkbaar met tweetalig onderwijs bij andere taalminderheden. Zo maakt Tijsseling (37) de vergelijking met tweetalig onderwijs in Friesland. Het onderwijs daar is gebaseerd op taalrechten van minderheden. Doel is dat kinderen uiteindelijk het Nederlands èn het Fries beheersen. Tweetalig dovenonderwijs houdt vooral in dat NGT de voertaal is, de taal waarin doven instructies krijgen – dit als brug naar het gesproken Nederlands. Dit betekent dat NGT een instrumentele waarde heeft. Bij andere taalminderheden gaat het om taalrechten en de morele waarde ervan. Dit is bij NGT in het onderwijs nog niet (altijd) zo, waardoor dove kinderen ongelijk worden behandeld ten opzichte van mensen uit andere taalminderheden (37, p. 288). De erkenning van NGT als volwaardige taal kan gevolgen hebben voor het taalbeleid binnen scholen voor dove en slechthorende kinderen en de taalrechten van dove kinderen. Maar ook voor horende kinderen van dove ouders, die net als Friese kinderen, tweetalig opgroeien en in beide talen een ontwikkeling moeten kunnen doormaken.
Binnen het tweetalig onderwijs zijn er nog meer uitdagingen. Het kan namelijk om meerdere redenen lastig zijn om goed tweetalig aanbod in zorg en onderwijs te bieden. Zo is het moeilijk om de teams goed te scholen in gebaarvaardigheid. Dat komt, omdat er niet genoeg cursusaanbod is voor docenten, maar ook omdat het veel tijd kost om NGT goed te beheersen. Én doordat kinderen zich steeds meer en beter uiten in het Nederlands, bestaat het risico dat de focus meer op het leren van het Nederlands komt te liggen. Daarnaast kiezen ouders soms voor focus op het ontwikkelen van het Nederlands.
Wordt NGT ingevoerd als vak op het voortgezet onderwijs?
Nog een voorbeeld is het maken van toetsen en examens. Want terwijl nu de meeste vakken de NGT als instructietaal hebben, moeten de meeste toetsen en examens toch in het Nederlands worden gemaakt. Voor het basisonderwijs heeft Sprong Vooruit goede contacten met CITO. Toetsen Rekenen-Wiskunde en Spelling zijn al in gebaren beschikbaar (CITO, z.d.). Maar dit geldt (nog) niet voor toetsen in het VO. Maar ook: leerlingen moeten in het onderwijs vaak zoveel uren besteden aan het leren van het Nederlands en andere talen, zoals Engels en eventueel Duits of Frans. Wordt het vak NGT als verplicht vak ingevoerd op dovenscholen en als keuzevak op alle middelbare scholen? Een vak waarin leerlingen ook examen kunnen doen? Er zijn nog veel vraagstukken waar o.a. de adviescommissie zich over zal buigen. Belangrijk is dan dat experts op het gebied van NGT-onderwijs daarbij aansluiten.
Website www.sprongvooruit.nl
Er is een landelijke expertisegroep die zich focust op het onderwijs voor doven en slechthorenden: Sprong Vooruit. In deze groep zitten experts en vertegenwoordigers vanuit verschillende organisaties voor onderwijs voor doven en slechthorenden. Deze groep houdt zich onder andere bezig met het toegankelijk maken van lesmaterialen in NGT, werkt vanuit wetenschappelijke basis en onderwijspraktijk en waarborgt landelijke eenheid in onderwijs in o.a. NGT. Deze expertisegroep is blij met de erkenning van NGT. De groep hoopt onder andere dat de erkenning ertoe leidt dat er meer onderbouwing is voor het vak NGT. En ook dat er meer lesmaterialen toegankelijk worden en daarbij dat er hiervoor meer structurele subsidie zal zijn . Maar vooral is het belangrijk, dat het Nederlands en de Nederlandse Gebarentaal als gelijkwaardig worden gezien in de samenleving.
Dat er nog veel vragen liggen over de implicaties van de erkenning van NGT die beantwoord moeten worden, is duidelijk. Het wordt een heel proces om te kijken wat de erkenning van NGT de dovengemeenschap en de organisaties voor zorg en onderwijs voor dove mensen gaat brengen en wat de gevolgen zijn voor de zorg en onderwijs voor dove en slechthorende kinderen. Er ligt een belangrijke taak bij het adviesorgaan dat de overheid gaat adviseren, maar organisaties zijn zelf ook verantwoordelijk voor het uitdragen en het gelijk behandelen van het Nederlands en de Nederlandse Gebarentaal. Echter, er is al een grote stap gezet: (het recht op het gebruik van) de Nederlandse Gebarentaal is door de overheid erkend en daar ging een lang, maar liefst dertig jaar durend proces aan vooraf. De volgende stap is dat het recht op het gebruik van NGT ingevoerd wordt in beleid, advies en onderzoek.
Lisa heeft op 16 oktober 2020 een lezing gegeven met de titel: "De invloed van het onderwijs: subjectiviteitsvorming en beleving van dove en slechthorende jongeren". Deze lezing is ondertiteld en met stemtolk terug te zien via deze link.
